گات، موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT) و تفاوت آن با سازمان جهانی

موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT) که به اختصار “گات” نامیده می‌شود، یکی از مهمترین دستاوردهای همکاری‌های اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم محسوب میشود. این موافقتنامه در سال ۱۹۴۷ توسط ۲۳ کشور عمدتاً صنعتی در ژنو به امضا رسید و به عنوان چارچوبی برای تنظیم روابط تجاری بین المللی تا تاسیس سازمان تجارت جهانی (WTO) در سال ۱۹۹۵ عمل کرد.

ریشه های تشکیل گات به کنفرانس برتون وودز در سال ۱۹۴۴ باز میگردد که در آن نمایندگان ۴۴ کشور برای ایجاد نظام مالی و تجاری جدید پس از جنگ گرد هم آمدند. اگرچه در ابتدا قرار بود گات به عنوان بخشی از سازمان تجارت بین المللی (ITO) عمل کند، اما با عدم تصویب ITO توسط کنگره آمریکا، گات به طور موقت و برای مدت نزدیک به نیم قرن به عنوان نهاد اصلی تنظیم تجارت جهانی باقی ماند.

گات چیست؟

گات مخفف عبارت General Agreement on Tariffs and Trade به معنی «موافقت‌نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت» است. این توافق‌نامه در سال ۱۹۴۷ میان چندین کشور امضا شد تا قوانین و اصولی برای تنظیم تجارت جهانی ایجاد کند و موانع بازرگانی بین کشورها را کاهش دهد. به زبان ساده‌تر، GATT تلاش داشت تجارت بین کشورها را آزادتر، عادلانه‌تر و قابل پیش‌بینی‌تر کند.

اهداف و اصول بنیادین گات

موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت با اهداف متعددی به وجود آمد که مهمترین آنها شامل:

• ایجاد نظام تجاری بین المللی آزاد و بدون تبعیض
• ارتقای سطح زندگی در کشورهای عضو
•  دستیابی به اشتغال کامل از طریق گسترش تجارت جهانی
• افزایش درآمد واقعی و تقاضای مؤثر
•  بهره برداری کارآمد از منابع جهانی

گات بر چهار اصل اساسی استوار بود که چارچوب فعالیتهای آن را تشکیل میداد:

• اصل Most Favored Nation (MFN): بر اساس این اصل، هر امتیازی که یک عضو به عضو دیگر میداد باید به تمام اعضا تعمیم می یافت. این اصل تضمین میکرد که هیچ کشوری نمی تواند امتیازات تجاری را به صورت تبعیض آمیز اعطا کند.
• کاهش تعرفه های گمرکی: گات از طریق مذاکرات متوالی و تدریجی به دنبال کاهش موانع تعرفه های بود. این کار با برگزاری دورهای مذاکراتی مختلف محقق شد.
• ممنوعیت محدودیتهای کمی: گات به دنبال حذف سهمیه بندی واردات و دیگر محدودیتهای کمی بود که مانع از تجارت آزاد میشدند.
• حل اختلاف از طریق مشورت: مکانیسم حل اختلاف گات مبتنی بر مشورت و تبادل نظر میان کشورهای عضو بود.

تفاوت گات با سازمان تجارت جهانی

تفاوتهای اصلی WTO با گات عبارتند از:

•  WTO یک سازمان بین المللی دائم است در حالی که گات یک موافقتنامه موقت بود.
• دامنه شمول WTO گسترده تر است و علاوه بر کالاها، خدمات و حقوق مالکیت فکری را نیز شامل میشود.
•  نظام حل اختلاف WTO قوی تر و کارآمدتر از گات است.
•  WTO سازوکار نظارتی قوی تری بر اجرای تعهدات کشورهای عضو دارد.

ساختار و عملکرد گات

برخلاف تصور رایج، گات یک سازمان بین المللی نبود، بلکه یک موافقتنامه چند جانبه تجاری محسوب میشد که کشورهای عضو از طریق آن به تنظیم روابط تجاری خود می پرداختند. با این حال، گات به تدریج ساختاری نهادی یافت که شامل ارکان زیر بود:

•  مجمع طرفهای متعاهد: بالاترین رکن تصمیم گیری متشکل از نمایندگان تمام کشورهای عضو
•  شورای نمایندگان: که به صورت دائم فعالیت میکرد
•  کمیته های تخصصی: مانند کمیته تعرفه ها، کمیته تراز پرداخت ها و کمیته تجارت و توسعه
•  دبیرخانه: که وظیفه هماهنگی فعالیتها را بر عهده داشت

عملکرد اصلی گات برگزاری دورهای مذاکراتی بود که در آنها کشورهای عضو به کاهش تعرفه ها و رفع موانع تجاری می پرداختند. این مذاکرات به صورت جمعی و بر اساس اصل “مصالحه متقابل” انجام می‌شد، به این معنا که هر کشور در ازای امتیازی که میداد، امتیازی متناسب دریافت میکرد.

 تأثیر گلت بر تجارت جهانی

گات نقش بسزایی در گسترش تجارت جهانی پس از جنگ جهانی دوم داشت. بر اساس آمارها، میانگین تعرفه های گمرکی کشورهای صنعتی از حدود ۴۰٪ در سال ۱۹۴۷ به کمتر از ۵٪ در پایان دور اروگوئه کاهش یافت. این کاهش تعرفه ها به رشد چشمگیر تجارت جهانی منجر شد به طوری که حجم تجارت جهانی در طول فعالیت گات بیش از ۲۰ برابر افزایش یافت.

یکی از مهمترین دستاوردهای گات، ایجاد ثبات و پیش بینی پذیری در روابط تجاری بین المللی بود. کشورهای عضو متعهد می شوند که تعرفه های خود را در سطح توافق شده تثبیت کنند و تنها از طریق مذاکرات میتوانستند این سطوح را تغییر دهند. این امر به فعالان اقتصادی اطمینان خاطر میداد که با تغییرات ناگهانی در سیاستهای تجاری مواجه خواهند شد.

گات همچنین با ایجاد مکانیسم حل اختلاف، به کاهش تنش های تجاری میان کشورها کمک کرد. اگرچه این مکانیسم در مقایسه با نظام حل اختلاف WTO ابتدایی تر بود، اما توانست بسیاری از اختلافات تجاری را به شیوه های مسالمت آمیز حل و فصل کند.

 گذار از گات به سازمان تجارت جهانی

با وجود موفقیت های گات، محدودیتهای این موافقتنامه به تدریج آشکار شد. گات تنها به تجارت کالاها می پرداخت و حوزه های مهمی مانند خدمات و حقوق مالکیت فکری را پوشش نمی‌دهد. همچنین، نظام حل اختلاف آن کارایی لازم را نداشت و بسیاری از کشورها به راحتی تصمیمات آن را نادیده می گرفتند.

این محدودیت‌ها باعث شد که در دور اروگوئه تصمیم به تاسیس سازمان تجارت جهانی گرفته شود. WTO در اول ژانویه ۱۹۹۵ جایگزین گات شد و برخلاف گات که یک موافقتنامه موقت بود، به عنوان یک سازمان بین المللی دائم تاسیس شد. اگر چه گات به عنوان موافقتنامه ای درباره تجارت کالاها در چارچوب WTO ادامه یافت، اما دیگر به عنوان نهاد مستقل وجود خارجی نداشت.

 جمع بندی و نتیجه گیری:

موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) اگرچه امروزه به عنوان یک نهاد مستقل وجود ندارد، اما تأثیر عمیقی بر شکل گیری نظام تجارت جهانی گذاشت. اصول و موازین گات پایه و اساس سازمان تجارت جهانی را تشکیل داد و بسیاری از مقررات آن هنوز هم حاکم بر روابط تجاری بین المللی است.

گات با کاهش موانع تجاری و ایجاد ثبات در روابط اقتصادی بین کشورها، به رشد بی سابقه تجارت جهانی در نیمه دوم قرن بیستم کمک کرد. تجربه گات نشان میدهد که همکاری های چندجانبه در عرصه تجارت بین الملل، اگرچه با چالش ها و محدودیت هایی همراه است، اما میتواند به رشد اقتصادی و رفاه عمومی در سطح جهان بینجامد.

امروزه با وجود تحولات گسترده در عرصه اقتصاد جهانی و ظهور چالش های جدیدی مانند تجارت الکترونیک و تغییرات اقلیمی، درسهای گات میتواند راهنمای ارزشمندی برای تقویت همکاریهای تجاری بین المللی باشد. بررسی تاریخچه و عملکرد گات به ما نشان می دهد که چگونه کشورها می توانند از طریق مذاکرات چند جانبه به نتایج برد-برد در عرصه تجارت بین الملل دست یابند.